Rối loạn phổ tự kỷ (ASD) là một tình trạng phát triển ảnh hưởng đến khả năng giao tiếp, tương tác xã hội và hành vi của trẻ.
Mặc dù có những thách thức nhất định, trẻ tự kỷ vẫn là những cá nhân độc lập với những mong muốn và cảm xúc riêng. Để có thể đồng hành cùng con trên hành trình phát triển, cha mẹ cần hiểu rõ những mong muốn và nhu cầu đặc biệt của trẻ. Bài viết này sẽ giúp bạn khám phá thế giới bên trong của trẻ tự kỷ và tìm ra cách hỗ trợ con tốt nhất.
1. Điều quan trọng nhất là con vẫn chỉ là một đứa trẻ
Rối loạn phổ tự kỷ chỉ là một phần trong bức tranh đa dạng về cá tính của mỗi trẻ, chứ không định nghĩa toàn bộ con người trẻ. Mỗi đứa trẻ, dù có đặc biệt như thế nào, đều mang trong mình những khả năng và tiềm năng riêng biệt. Cũng như chúng ta, trẻ tự kỷ có thể rất giỏi ở những lĩnh vực này nhưng lại gặp khó khăn ở những lĩnh vực khác.
Thay vì tập trung vào những hạn chế, cha mẹ hãy nhìn nhận rối loạn phổ tự kỷ như một sự đa dạng trong phát triển. Hãy khám phá và nuôi dưỡng những điểm mạnh của trẻ, đồng thời tạo điều kiện để trẻ được học hỏi và tiến bộ từng ngày.
2.Trẻ rối loạn phổ tự kỷ thường có vấn đề về rối loạn xử lý cảm giác
Trẻ tự kỷ thường gặp phải những thách thức trong việc xử lý thông tin cảm giác từ môi trường xung quanh. Hệ thống giác quan của chúng ta, bao gồm thị giác, thính giác, khứu giác, vị giác, xúc giác, cảm giác về bản thân và sự cân bằng, đóng vai trò quan trọng trong việc tương tác với thế giới. Tuy nhiên, ở trẻ tự kỷ, bộ não có thể hoạt động quá tải, dẫn đến việc xử lý các thông tin cảm giác một cách khác biệt. Điều này có thể biểu hiện qua nhiều cách, từ việc quá nhạy cảm với âm thanh, ánh sáng, mùi vị, đến việc tìm kiếm cảm giác mạnh hoặc thờ ơ với những kích thích từ môi trường.
Những phản ứng bất thường trước các kích thích cảm giác có thể ảnh hưởng sâu sắc đến cuộc sống hàng ngày của trẻ. Ví dụ, một tiếng động nhỏ có thể khiến trẻ sợ hãi và bịt tai, trong khi một số trẻ lại thích những âm thanh lặp đi lặp lại. Một số trẻ có thể không thích chạm vào những chất liệu nhất định, trong khi số khác lại thích cắn hoặc ngửi đồ vật. Những phản ứng này có thể gây khó khăn cho trẻ trong việc tham gia các hoạt động xã hội và học tập.
Để giúp trẻ tự kỷ thích nghi tốt hơn với môi trường, cha mẹ cần quan sát kỹ các dấu hiệu cho thấy trẻ đang gặp khó khăn trong việc xử lý cảm giác. Đó có thể là những biểu hiện như bồn chồn, lo lắng, khó tập trung, hoặc các hành vi lặp đi lặp lại. Khi nhận thấy những dấu hiệu này, cha mẹ nên tìm kiếm sự hỗ trợ từ các chuyên gia để xây dựng một môi trường sống phù hợp và giúp trẻ phát triển các kỹ năng cần thiết.
3. Khi nuôi dạy trẻ tự kỷ, cha mẹ cần phân biệt rõ ràng giữa việc trẻ không muốn làm và việc trẻ không thể làm.
Một đứa trẻ phát triển điển hình thường đạt được những cột mốc quan trọng như chạy nhảy, giao tiếp rõ ràng ở độ tuổi nhất định. Tuy nhiên, trẻ tự kỷ có thể gặp khó khăn trong việc thực hiện những hành động này do đặc thù của rối loạn phát triển.
Thay vì cảm thấy thất vọng hay tức giận, cha mẹ cần hiểu rằng những hạn chế của trẻ không phải do sự cố ý mà là do đặc điểm của rối nhiễu. Để hỗ trợ trẻ tốt nhất, cha mẹ nên xây dựng một kế hoạch phát triển cá nhân hóa, bắt đầu từ những yêu cầu đơn giản và tăng dần độ khó. Ví dụ, thay vì yêu cầu trẻ thực hiện một chuỗi hành động phức tạp, cha mẹ có thể bắt đầu bằng việc hướng dẫn trẻ tập trung vào một đối tượng, giao tiếp bằng mắt hoặc chỉ vào đồ vật.
4.Trẻ tự kỷ thường hiểu ngôn ngữ một cách rất cụ thể.
Trẻ khó nắm bắt được những ý nghĩa ẩn dụ, thành ngữ hay những câu nói bóng gió. Vì vậy, khi giao tiếp với trẻ, cha mẹ nên sử dụng ngôn ngữ đơn giản, trực tiếp và minh họa bằng hình ảnh. Thay vì nói "Trời nắng như đổ lửa", cha mẹ có thể nói "Trời rất nắng, con cần đội mũ và mặc áo chống nắng".
5. Trẻ tự kỷ thường gặp khó khăn trong việc diễn đạt cảm xúc và nhu cầu của mình bằng ngôn ngữ.
Thay vì hỏi trực tiếp, cha mẹ hãy chú ý quan sát ngôn ngữ cơ thể của trẻ. Những biểu hiện như thu mình lại, kích động, hoặc lặp lại những câu hỏi có thể là dấu hiệu cho thấy trẻ đang cảm thấy sợ hãi, đói, mệt mỏi hoặc bối rối.
Giao tiếp hiệu quả với trẻ tự kỷ đòi hỏi sự kiên nhẫn và tinh tế. Cha mẹ nên tạo ra một không gian an toàn và thoải mái để trẻ cảm thấy tự tin khi bày tỏ cảm xúc. Thay vì phản ứng tiêu cực trước những hành vi không mong muốn, cha mẹ hãy cố gắng hiểu nguyên nhân gốc rễ của vấn đề và đưa ra những hướng dẫn cụ thể. Ví dụ, thay vì nói "Con không được làm thế", cha mẹ có thể nói "Con hãy thử làm cách này xem".
Việc xây dựng một mối quan hệ tin cậy với trẻ là vô cùng quan trọng. Khi trẻ cảm thấy được lắng nghe và thấu hiểu, trẻ sẽ tự tin hơn trong việc khám phá thế giới xung quanh và phát triển các kỹ năng xã hội.
6. Khuyến khích trẻ tự kỷ giao tiếp và tương tác với người khác là vô cùng quan trọng.
Trẻ tự kỷ thường gặp khó khăn trong việc bắt đầu và duy trì các mối quan hệ xã hội. Tuy nhiên, với sự hướng dẫn và hỗ trợ từ cha mẹ, trẻ hoàn toàn có thể học được các kỹ năng cần thiết.
Cha mẹ có thể tạo ra nhiều cơ hội cho trẻ tương tác với các bạn đồng trang lứa. Ví dụ, tham gia các hoạt động nhóm, lớp học kỹ năng sống hoặc đơn giản chỉ là chơi cùng nhau tại công viên. Việc được chơi cùng các bạn sẽ giúp trẻ tự tin hơn và học hỏi được nhiều kỹ năng xã hội quan trọng.
Trẻ tự kỷ thường khó hiểu những tín hiệu phi ngôn ngữ, dẫn đến những hiểu lầm trong giao tiếp. Cha mẹ có thể giúp trẻ bằng cách mô phỏng các tình huống xã hội khác nhau và hướng dẫn trẻ cách ứng xử phù hợp.
Việc dạy trẻ cách thể hiện sự đồng cảm và quan tâm đến người khác cũng rất cần thiết. Trẻ cần học cách chia sẻ niềm vui nỗi buồn với bạn bè và thể hiện sự quan tâm khi người khác gặp khó khăn. Điều này sẽ giúp trẻ xây dựng những mối quan hệ ý nghĩa và được mọi người yêu quý.
7. Việc hiểu rõ nguyên nhân dẫn đến hành vi ăn vạ và các biểu hiện bất thường khác ở trẻ tự kỷ là vô cùng quan trọng.
Những hành vi này có thể là do nhiều yếu tố gây ra, bao gồm: Quá tải cảm giác, khó khăn trong giao tiếp, đôi khi trẻ tự kỷ có thể sử dụng các hành vi gây rối để thu hút sự chú ý của người lớn.Các vấn đề sức khỏe: Một số bệnh lý như rối loạn tiêu hóa, rối loạn giấc ngủ hoặc các vấn đề sức khỏe khác cũng có thể góp phần làm tăng tần suất và mức độ nghiêm trọng của các hành vi bất thường.
Để giúp trẻ kiểm soát hành vi, cha mẹ cần tìm hiểu kỹ về nguyên nhân gốc rễ của vấn đề. Khi đã xác định được nguyên nhân, cha mẹ có thể đưa ra các biện pháp hỗ trợ phù hợp.
8. Trẻ có tư duy trực quan về hình ảnh
Hình ảnh trực quan là công cụ hỗ trợ đắc lực trong việc giao tiếp với trẻ tự kỷ. Bằng cách sử dụng hình ảnh, biểu đồ hoặc các vật dụng cụ thể, cha mẹ có thể giúp trẻ hình dung rõ hơn về các hoạt động hàng ngày, từ đó giúp việc học của trẻ dễ dàng hơn, giúp giảm bớt căng thẳng và lo lắng. Ví dụ, một lịch trình hình ảnh có thể giúp trẻ hiểu rõ các hoạt động sẽ diễn ra trong ngày và giúp trẻ chuyển đổi giữa các hoạt động một cách dễ dàng hơn. Để giúp trẻ tự kỷ tiếp thu thông tin hiệu quả, cha mẹ cần kiên nhẫn lặp lại nhiều lần và tạo ra các cơ hội thực hành.
9. Cha mẹ hãy yêu thương trẻ vô điều kiện
Mỗi đứa trẻ đều xứng đáng được yêu thương và chăm sóc. Khi trẻ gặp khó khăn, điều quan trọng nhất là cha mẹ cần kiên nhẫn, luôn ở bên cạnh, hỗ trợ, động viên và đồng hành cùng trẻ. Sự đồng hành của cha mẹ sẽ là động lực to lớn giúp trẻ vượt qua những thử thách và đạt được những thành công trong cuộc sống.
10. Trẻ tự kỷ cần sự tôn trọng và không gian riêng để phát triển theo đúng khả năng của mình
Trẻ tự kỷ thường có nhịp độ phát triển khác biệt và có thể cần thêm thời gian để tiếp nhận và hiểu thế giới xung quanh. Việc ép trẻ đạt được những cột mốc nhất định trong một khoảng thời gian cụ thể có thể gây ra căng thẳng và ảnh hưởng tiêu cực đến quá trình phát triển của trẻ.
Cha mẹ cần tạo ra môi trường học tập và sinh hoạt thoải mái, tôn trọng nhịp độ tự nhiên của trẻ. Điều này có nghĩa là cho phép trẻ khám phá thế giới xung quanh theo cách riêng của mình, không so sánh trẻ với bất kỳ ai và không đặt ra những kỳ vọng quá cao. Khi đó, trẻ sẽ tự tin hơn trong việc học hỏi và khám phá. Trẻ sẽ dần đạt được những cột mốc phát triển của riêng mình, theo một tốc độ phù hợp với khả năng của bản thân.
Kết luận
Bài viết này mong muốn mang đến cho các bậc phụ huynh những thông tin hữu ích, góp phần thay đổi góc nhìn và cách tiếp cận với trẻ tự kỷ. Khi hiểu rõ về con, cha mẹ sẽ có thể tạo ra những điều kiện thuận lợi nhất để trẻ phát triển và hòa nhập cộng đồng.
Tác giả: Th.S Tâm lý Hà Thị Mộng Thuy
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Pascale, K. (2010). Can't you see I'm sensational understanding the way children learn, behave and play. Pearson.
2. Michael C. Abraham, Sách Bài Tập “Điều Hòa Cảm Giác”, Quỹ Phổ Biến Kiến Thức – Clb Tk Hà Nội, Nhóm Hy Vọng và mẹ Cong (2009) dịch.
3. Ellen Notbohm, Thùy Trang dịch: 10 điều trẻ tự kỷ muốn bạn biết, NXB Phụ Nữ, Năm 2018.