Rối loạn phổ tự kỷ (ASD) là rối loạn phát triển thần kinh ảnh hưởng đến giao tiếp và tương tác xã hội của trẻ.
Hạn chế trong ngôn ngữ và kỹ năng giao tiếp phi ngôn ngữ là thách thức lớn. Việc xây dựng chiến lược giao tiếp tăng cường cho trẻ không chỉ cải thiện chất lượng cuộc sống của trẻ mà còn giúp gia đình và cộng đồng hiểu, kết nối với trẻ tốt hơn.
Một số chiến lược giao tiếp tăng cường cho trẻ rối loạn phổ tự kỷ
Chiến lược một: Chiến lược O.W.L
Chiến lược O.W.L là cách tiếp cận hiệu quả hỗ trợ trẻ tự kỷ phát triển kỹ năng giao tiếp và xã hội. O.W.L bao gồm:
- O - Observe (Quan sát): Quan sát hành động, ngôn ngữ cơ thể và tương tác của trẻ để hiểu sở thích, nhu cầu và cách trẻ giao tiếp, dù không dùng lời nói.
- W - Wait (Chờ đợi): Dành thời gian để trẻ phản ứng hoặc chủ động giao tiếp, tạo không gian cho trẻ suy nghĩ và bày tỏ mà không áp lực.
- L - Listen (Lắng nghe): Lắng nghe bằng cả tai, mắt và trái tim để hiểu ý trẻ qua hành động, âm thanh hoặc biểu cảm.
Để rõ hơn về chiến lược này ba mẹ có thể tham khảo ví dụ sau: Trẻ đang chơi một bộ xếp hình và ba mẹ muốn khuyến khích trẻ giao tiếp.
Observe (Quan sát): Quan sát cách trẻ chơi xếp hình: Trẻ đang xếp các mảnh theo màu sắc hay hình dáng như thế nào? Trẻ có tập trung hay không? Trẻ có biểu hiện khó khăn (ví dụ: lặp lại một hành động nhưng không thành công)? Ba mẹ ghi nhận những tín hiệu giao tiếp phi ngôn ngữ: ánh mắt, cử động tay, biểu cảm khuôn mặt của trẻ trong quá trình xếp hình.
Wait (Chờ đợi): Ba mẹ không vội vàng đưa ra lời hướng dẫn hoặc làm giúp trẻ. Với chiến lược này ba mẹ cần chờ xem trẻ có tự tìm cách giải quyết vấn đề hay không. Nếu trẻ nhìn về phía ba mẹ hoặc phát ra âm thanh, điều đó có thể là một dấu hiệu trẻ muốn giao tiếp và đang cần sự hỗ trợ từ những người xung quanh.
Listen (Lắng nghe): Nếu trẻ nói, lặp lại hoặc phản hồi để xác nhận rằng ba mẹ hiểu. Ví dụ: nếu trẻ nói "màu đỏ", ba mẹ có thể phản hồi, "À, con đang tìm mảnh màu đỏ phải không?" Nếu trẻ không nói mà chỉ ra dấu hoặc nhìn về phía mảnh ghép, ba mẹ có thể lặp lại hành động đó để khuyến khích sự kết nối: "Con muốn lấy mảnh này à?"
Chiến lược O.W.L không chỉ khuyến khích giao tiếp chủ động mà còn xây dựng lòng tin và sự kết nối, giúp trẻ cảm thấy được tôn trọng và lắng nghe.
Chiến lược hai: Chiến lược R.O.C.K
Chiến lược R.O.C.K là một cách hiệu quả giúp trẻ tự kỷ phát triển giao tiếp và tương tác xã hội. Các bước chính gồm:
- R - Repeat (Lặp lại): Lặp lại lời nói, hành động hoặc tín hiệu của trẻ để tạo sự kết nối và giúp trẻ học từ hoặc câu mới.
- O - Offer Opportunities (Tạo cơ hội): Tạo tình huống khiến trẻ cần giao tiếp để đạt mục tiêu, khuyến khích trẻ tương tác.
- C - Cue (Gợi ý): Sử dụng cử chỉ, biểu cảm hoặc lời nói để hỗ trợ trẻ giao tiếp hiệu quả.
- K - Keep it Going (Duy trì cuộc trò chuyện): Phản hồi hoặc đặt câu hỏi nhằm kéo dài tương tác, thúc đẩy trẻ tham gia tích cực hơn.
Ba mẹ có thể áp dụng chiến lược R.O.C.K để xây dựng kết nối giao tiếp với trẻ tự kỷ như sau:
Repeat (Lặp lại): Nếu trẻ chỉ vào bánh quy mà không nói, ba mẹ có thể nói: "Con muốn bánh quy à? Bánh quy!" và nhấn mạnh từ "bánh quy". Khi trẻ cố phát âm, lặp lại chính xác lời trẻ để xác nhận: "À, con nói 'bánh quy', đúng rồi!".
Offer Opportunities (Tạo cơ hội): Đặt bánh quy ở nơi trẻ nhìn thấy nhưng không với tới, khuyến khích trẻ ra dấu, chỉ tay hoặc nói để giao tiếp.
Cue (Gợi ý): Hướng dẫn trẻ cách yêu cầu bằng lời nói hoặc ra dấu, như: "Con có thể nói 'bánh quy' hoặc làm dấu thế này" (vừa nói vừa hướng dẫn).
Keep it Going (Duy trì cuộc trò chuyện): Khi trẻ giao tiếp, ba mẹ tiếp tục tương tác bằng cách phản hồi: "Đây là bánh quy của con. Ngon không? Con muốn thêm nữa không?" để kéo dài cuộc đối thoại.
Chiến lược R.O.C.K không chỉ thúc đẩy kỹ năng giao tiếp, mà còn tạo môi trường giao tiếp thú vị, gần gũi và giúp trẻ duy trì sự tập trung. Sự linh hoạt, sáng tạo của ba mẹ trong việc áp dụng chiến lược này sẽ giúp trẻ phát triển tự nhiên và hiệu quả hơn.
Chiến lược thứ ba: Nói như hát, nựng, đóng kịch
Nói như hát sử dụng ngữ điệu cao, nhịp nhàng, vui tươi, giúp thu hút sự chú ý của trẻ và làm trẻ ghi nhớ, phản ứng tốt hơn với ngôn ngữ. Trong giao tiếp với trẻ rối loạn phổ tự kỷ, cách nói này tăng sự hấp dẫn, giúp trẻ nhận biết và nhớ từ khóa nhanh hơn. Một số trẻ tự kỷ cũng dễ bắt chước ngữ điệu từ bài hát. Ví dụ: "Con thấy quả táo đỏ, đỏ, đỏ chưa nào?" (kéo dài và nhấn mạnh từ "đỏ").
Trong chiến lược này ba mẹ có thể nựng trẻ: Nựng trẻ là cách giao tiếp gần gũi, thể hiện tình cảm qua giọng nói, biểu cảm và động tác nhẹ nhàng, tạo cảm giác an toàn và gắn kết. Việc này giúp trẻ thoải mái, giảm căng thẳng, tăng sự tin tưởng và xây dựng mối quan hệ tích cực. Ba mẹ có thể khuyến khích trẻ tương tác thông qua các cử chỉ thân mật. Ví dụ: "Ồ, con của ba mẹ hôm nay ngoan quá!" (với giọng điệu mềm mại, biểu cảm yêu thương).
Đóng kịch là cách tạo môi trường giao tiếp vui nhộn, trực quan bằng vai diễn, hành động cường điệu, biểu cảm sinh động và lời nói phong phú. Phương pháp này giúp trẻ hiểu ngôn ngữ qua hình ảnh, hành động và khuyến khích trẻ bắt chước. Ví dụ, khi dạy trẻ về động vật hoang dã, ba mẹ có thể giả làm sư tử và gầm: "Gầm gừ, con sư tử này đói quá!" rồi hỏi trẻ: "Con làm tiếng sư tử được không?"
Một số lưu ý trong quá trình sử dụng các chiến lược giao tiếp tăng cường cho trẻ rối loạn phổ tự kỷ
Trong quá trình sử dụng một số chiến lược giao tiếp tăng cường cho trẻ rối loạn phổ tự kỷ ba mẹ cần lưu ý một số điểm sau:
Thứ nhất: Gia đình tạo môi trường giao tiếp tích cực và hỗ trợ trẻ thường xuyên
Môi trường giao tiếp đóng vai trò quan trọng trong việc học hỏi của trẻ. Để hỗ trợ tốt hơn, cần giảm tiếng ồn, hạn chế các yếu tố gây phân tâm và tạo không gian yên tĩnh, giúp trẻ tập trung tối đa vào quá trình giao tiếp.
Khuyến khích sự tham gia: Thường xuyên đặt câu hỏi, khuyến khích trẻ và tạo cơ hội để trẻ thể hiện nhu cầu giao tiếp. Dành thời gian hàng ngày cho các hoạt động như kể chuyện, chơi đùa hoặc ăn uống để thực hành giao tiếp, giúp trẻ rèn luyện kỹ năng một cách tự nhiên và hiệu quả.
Không áp lực: Ba mẹ nên tránh la mắng hay thúc ép khi trẻ gặp khó khăn trong giao tiếp. Thay vào đó, tạo một môi trường tích cực để trẻ cảm thấy an toàn, tự tin hơn. Sự kiên trì của ba mẹ trong việc chờ đợi và khuyến khích giao tiếp hai chiều sẽ giúp trẻ cải thiện kỹ năng và xây dựng mối quan hệ bền chặt hơn.
Thứ hai: Tầm quan trọng của can thiệp sớm và cá nhân hóa
Can thiệp sớm đóng vai trò thiết yếu trong việc phát triển kỹ năng giao tiếp và xã hội của trẻ tự kỷ. Nghiên cứu cho thấy trẻ được hỗ trợ trước 3 tuổi thường tiến bộ vượt bậc. Đồng thời, vì mỗi trẻ là một cá thể duy nhất, các chiến lược can thiệp cần được cá nhân hóa để đáp ứng phù hợp với nhu cầu, khả năng và sở thích riêng biệt của từng trẻ.
Thứ ba: Hiểu mức độ phát triển để hỗ trợ tốt nhất cho trẻ
Mỗi trẻ tự kỷ đều có mức độ khó khăn giao tiếp khác nhau, nên việc đánh giá và hiểu rõ khả năng của trẻ là rất cần thiết trước khi áp dụng chiến lược:
- Trẻ không sử dụng ngôn ngữ nói: Cần hỗ trợ bằng hình ảnh, cử chỉ hoặc các công cụ hỗ trợ khác.
- Trẻ có ngôn ngữ hạn chế: Tập trung mở rộng vốn từ vựng và dạy cách sử dụng ngôn ngữ hiệu quả.
- Trẻ có ngôn ngữ tốt nhưng gặp khó khăn giao tiếp xã hội: Hướng dẫn cụ thể kỹ năng hội thoại, diễn đạt cảm xúc và cách đọc tín hiệu xã hội.
Cá nhân hóa các chiến lược theo đặc điểm của từng trẻ chính là chìa khóa để đạt hiệu quả lâu dài và bền vững.
Kết luận
Tăng cường giao tiếp cho trẻ tự kỷ không chỉ giúp trẻ bày tỏ ý tưởng, cảm xúc mà còn là chìa khóa để trẻ hòa nhập xã hội. Các chiến lược như O.W.L, R.O.C.K, nói như hát, nựng, hay đóng kịch đã chứng tỏ hiệu quả trong việc phát triển kỹ năng giao tiếp của trẻ. Với sự đồng hành kiên trì từ ba mẹ, giáo viên và chuyên gia, trẻ hoàn toàn có thể vượt qua rào cản giao tiếp, mở ra một thế giới tràn đầy cơ hội và ý nghĩa.
Th.S Tâm lý Lê Thị Thảo
TÀI LIỆU THAM KHẢO
- Đỗ Bích Thuận, bài giảng rối loạn ngôn ngữ, chương trình Đào tạo Âm ngữ trị liệu Nhi 2018-2019, Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch.
- Hoàng Văn Quyên, bài giảng rối loạn phổ tự kỉ, chương trình đào tạo âm ngữ trị liệu Nhi 2018-2019, Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch.
- Trần Tú Uyên (người dịch) (2004), các kĩ năng giao tiếp sớm, Trung tâm nghiên cứu giáo dục trẻ khuyết tật Thành Phố Hồ Chí Minh
- Tài liệu hướng dẫn chẩn đoán và can thiệp trẻ có rối loạn phổ tự kỷ- (Ban hành kèm theo Quyết định số /QĐ-BYT ngày tháng năm 2022 của Bộ trưởng Bộ Y tế
-----------------------------------------------------------
Hãy liên hệ với hệ thống 70 Trung tâm Rồng Việt gần bạn nhất để được tư vấn, đánh giá và hỗ trợ cho bé nhanh nói.