Dạy trẻ tập nói là một công việc kỳ công, đòi hỏi sự phải kiên trì, trách nhiệm, tình yêu thương thì mới có thể giúp trẻ tiến bộ. Hãy lắng nghe và ghi nhận những tiến bộ, cố gắng của trẻ.
Sau đây là một vài nguyên tắc người lớn cần chú ý:
- Khi đưa ra yêu cầu với trẻ, người lớn cần nói đơn giản, dễ hiểu (bằng cách giơ đồ vật hoặc tranh minh họa cụ thể ngang tầm mắt trẻ với mắt bạn), nói với tốc độ chậm và rõ ràng. Sử dụng những từ, cụm từ hoặc câu đơn nghĩa, ngắn gọn để giao tiếp với trẻ.
- Khi giao tiếp, hoặc đưa ra yêu cầu lớn cần ở vị trí ngang tầm mắt với trẻ, mặt đối mặt. Nếu trẻ không nhìn hãy gọi tên trẻ và yêu cầu trẻ nhìn bạn, nếu bạn cao quá hãy ngồi xuống hoặc quỳ gối sao cho ngang tầm mắt với trẻ
- Khi trẻ đưa ra bất kỳ yêu cầu gì bằng cách kéo tay người khác hoặc khóc lóc, ăn vạ thì người lớn k nên đáp ứng ngay lập tức mà hãy lợi dụng cơ hội này để dạy cho trẻ biết sử dụng ngón trỏ để chỉ vào vật mà trẻ muốn và cách bắt trước âm thanh, hành động mà người lớn. Nếu chúng ta đáp ứng ngay lập tức những yêu cầu mà trẻ đưa ra, thì những hành vi của trẻ tiêu cực được củng cố, và trẻ sẽ không phát triển ngôn ngữ nói, vì nó hiểu rằng không cần phải nói chỉ cần khóc lóc, ăn vạ hoặc kéo tay người khác là đã có được điều trẻ muốn rồi. Để huấn luyện ngôn ngữ nói thành công thì điều kiện tiên quyết là dạy cho trẻ biết chỉ vào thứ mà trẻ muốn.
- Huấn luyện ngôn ngữ cho trẻ là một công việc tiêu tốn nhiều thời gian, cho nên người lớn cần BÌNH TĨNH, KIÊN TRÌ, LINH HOẠT và SÁNG TẠO mới có thể giúp đỡ được trẻ. Hãy lập lại nhiều lần với tốc độ vừa phải đối với mọi yêu cầu khì bạn muốn trẻ thực hiện.
- Khi đưa ra yêu cầu với trẻ, cần để cho trẻ có thời gian để xử lý thông tin. Hãy đếm thầm khoảng 5-7 giây và chờ đợi phản ứng, nếu trẻ không hiểu thì cần làm mẫu cho trẻ. Hãy lập lại nhiều lần với tốc độ vừa phải đối với mọi yêu cầu khi bạn muốn trẻ thực hiện.
- Tuyệt đối không nên để trẻ xem tivi, sử dụng các thiết bị di động chơi game một mình, và phải hạn chế thời gian.
- Đối với trẻ chưa có ngôn ngữ nói và ngôn ngữ hiểu còn hạn chế thì người lớn cần tăng cường các kỹ năng lắng nghe, kỹ năng chơi cho trẻ bằng cách chơi cùng trẻ và diên đạt các hoạt động những trò chơi và trẻ đang tham gia, đồng thời hãy hát và kể truyện cho trẻ nghe. Những hoạt động này cần phải đươc tiến hành thường xuyên, lặp đi lặp lại để tăng cường kỹ năng nhận thức, hiểu biết cho trẻ.
Ví dụ: khi trẻ kéo tay người lớn đến tủ lạnh để tỏ ý muốn uống sữa, thì người lớn hãy trạm tay trẻ(cầm vào ngón trỏ của trẻ) và chỉ về phía tủ lạnh, đồng thời nói: Con muốn sữa. Uống sữa( người lớn nhắc lại 2-3 lần), rồi mới đưa cho trẻ.
- Mọi người lớn trong gia đình cần thống nhất cách giáo dục và hình thành thói quen cho trẻ ở các môi trường khác nhau. Không nên yêu cầu theo ý trẻ.
Ví dụ: khi không đáp ứng yêu cầu của trẻ, trẻ sẽ khóc lóc hoặc đánh bạn, bạn hãy kiên quyết và nói KHÔNG với trẻ, và không đáp ứng yêu cầu của trẻ và bạn hãy giả lơ không thèm để ý đên trẻ. Và nếu những hành động này lập lại nhiều lần thì sẽ làm cho trẻ hiểu rằng nó không được phép làm như vậy, và nó muốn điều gì thì nó sẽ phải chờ đợi và sử dụng ngôn ngữ đưa ra yêu cầu với người khác.
- Khi trẻ thực hiện một phần nhỏ yêu cầu của bạn hãy khen ngợi và động viên trẻ ngay lập tức, hoặc cho trẻ thứ mà trẻ thích. Ví dụ: Khi yêu cầu trẻ vỗ tay, nhưng trẻ chỉ giơ hay tay ra thì hãy khen ngợi trẻ, sau đó cầm tay hướng dẫn cho trẻ biết vỗ tay. Hãy lặp đi lặp lại nhiều lần hằng ngày cho đến khi trẻ hiểu.
Tận dụng mọi tình huống như giờ ăn,ngủ tắm,...để nói chuyện và chơi cùng trẻ. Và bạn hay diễn tả những hoạt động đó bằng lời nói. Đây chính là cách tạo ra môi trường phát triển ngôn ngữ cho trẻ, bởi vì trẻ có cơ hội được lắng nghe, học hỏi, hiểu biết củng như có cơ hội bắt trước hành vi của người khác. Ví dụ: Trong giờ tắm của trẻ. Bạn nói: Nào chúng ta tắm nhé.
- Con nhìn này! Nước chảy! Nước chảy xuống! Chảy xuống! Mát quá! Dội nước lên đầu. Dội nước lên tay...Tương tự với các hoạt động khác
Trong việc dạy trẻ, một điều rất quan trọng là cần kết hợp giữa SỰ VUI THÍCH và YÊU CẦU. Nếu muốn trẻ học tốt, trẻ phải có sự vui thích trong khi học, vì vậy việc hướng dẫn từ ngữ nên thông qua các trò chơi là chính, phải biến đổi cả những hoạt động bình thường như ăn uống…cũng có thể trở thành những trò chơi để trẻ luôn luôn đáp ứng trong sự tự nguyện vì vui thích và mong muốn chứ không phải đáp ứng vì ép buộc hay miễn cưỡng trong sự lo lắng.
Như vậy, việc lập một kế hoạch tập nói cho trẻ phải dựa trên các yếu tố sau:
- Nói với trẻ, diễn giải ra bằng ngôn ngữ nói càng nhiều càng tốt.
- Nói và giải thích, hỏi và trả lời một cách thật cụ thể.
- Tạo ra mọi cơ hội trong mọi thời điểm và ở mọi nơi.
- Chú trọng yếu tố vui thích trong mọi yêu cầu.
Trong trường hợp trẻ tỏ ra không biết hay không muốn giao tiếp, ta cần có những tác động kích thích (ôm ấp, vỗ về, hỏi han, cười, nhìn trẻ) Và khi trẻ đã có phản ứng, hãy khích lệ trẻ để trẻ có thể nói (bằng lời hay bằng dấu hiệu) các nhu cầu của mình.
Trẻ có thể có những phản ứng đồng ý hay không đồng ý, đôi khi chúng ta cần có những tác động để trẻ phản đối (lấy đồ chơi, bắt trẻ ngưng làm điều mà trẻ thích) nhưng là để quan sát cách biểu lộ bằng hành vi hay ngôn ngữ để phản đối của trẻ chứ không nên kéo dài, hay cố gắng trêu chọc dể trẻ phải phản ứng mạnh hơn.
Trong cuộc sống, trẻ sẽ có sự quan sát và ghi nhận những hoạt động bằng hình ảnh và ngôn ngữ xảy ra chung quanh mình. Vì vậy bố mẹ cần tích cực trong việc :
- Chào hỏi nhau, chào hỏi bạn bè, họ hàng, con cái … để trẻ học và hiểu ý nghĩa các lời chào hỏi này. Và thường xuyên tác động khi gặp trẻ bằng những câu chào hỏi.
- Mô tả, nói ra những nhu cầu của trẻ, những yêu cầu và hành động của bố mẹ, của những người xung quanh, giúp trẻ tăng cường vốn từ, sự hiểu biết.
- Khi chơi với trẻ, hãy thường xuyên đặt câu hỏi và tự trả lời (vì trẻ sẽ không thể trả lời ngay, hay chỉ có thể phản ứng bằng hành động: gật đầu, lắc đầu, đẩy ra, đưa tay tóm lấy… )
- Thỉnh thoảng có thể dấu một món đồ đi và đặt ra câu hỏi : Con búp bê đâu rồi ?
Ngoài ra, Gia đình còn cần chú trong trong việc XÂY DỰNG QUAN HỆ XÃ HỘI. Phát triển sự quan hệ với mọi người là một yêu cầu thiết để giúp trẻ học cách giao tiếp. Từ nhỏ, trẻ chậm phát triển ngôn ngữ thường có sự hạn chế trong việc giao tiếp với mọi người, đặc biệt là với những người thân. Vì vậy trẻ cần được tăng cường các hoạt động tiếp xúc gần gũi như trong các trò chơi, cười đùa, bồng ẵm, gây tiếng động và tiếp xúc qua ánh mắt, đặc biệt là đối với bố mẹ. Bố mẹ có thể tạo ra mối quan hệ thông qua một hoạt động cùng nhau (ăn chung, chơi chung, làm một việc gì đó trong nhà chung với nhau) hay thông qua một vật (cùng trò chuyện qua một câu chuyện kể với những con búp bê, con rối – cùng nhìn về một vật, một hình ảnh nào đó) Cùng xem tranh với trẻ, chỉ cho trẻ các hình ảnh và nhân vật với lời thuyết minh ngắn gọn rõ ràng, cụ thể và đơn giản.
Ngay cả trong các hoạt động bình thường, khi thấy trẻ có vẻ muốn hỏi (đưa mắt nhìn) ta nên nói cho trẻ biết công việc mình đang làm: Mẹ đang nấu cơm, đang soạn bài, đang xếp quần áo, đang đánh vi tính … Khi trao đổi, cha mẹ nên nói một cách chậm rãi, kiên nhẫn chờ trẻ trả lời dù rất ngắn với thái độ vui vẻ, khích lệ. Bố mẹ nên tìm ra các hoạt động đơn giản trong khi chơi với trẻ để dạy như lần lượt tung quả bóng lên – xây các tháp gỗ bằng cách lần lượt đặt các mẩu gỗ lên – lần lượt vỗ tay …
Bắt chước là một kỹ năng thiết yếu trong việc giao tiếp, trẻ có thể bắt chước hành động (ngôn ngữ không lời) và tiếng nói. Với trẻ bắt chước bằng hành động là dễ nhất, và thông qua những hành động mà trẻ có khả năng bắt chước, ta có thể đánh giá khả năng tiếp thu của trẻ. Ta có thể kích thích hay tập cho trẻ bắt chước bằng cách bắt chước chính những động tác của trẻ
Ví dụ: Trẻ dơ tay sờ mũi, ta cũng sờ mũi trẻ sẽ bắt chước lặp lại hành vi trên, điều này sẽ tạo ra sự chú ý cho trẻ, từ đó chuyển sang hành động khác như sờ tai, trẻ sẽ làm theo…
Với một số trẻ tỏ ra thờ ơ trong việc bắt chước, ta hãy kiên nhẫn tập cho trẻ lập lại những động tác trên bằng cách nắm lấy tay trẻ sờ vào mũi, vào tai của ta – Sự tiếp xúc trực tiếp giữa hai cơ thể là điều kích thích cảm giác nơi trẻ . Khi trẻ đã bắt đầu có hứng thú trong việc bắt chước các hành động, ta sẽ chuyển dần sang sự bắt chước các âm thanh. Cũng bắt đầu với âm thanh mà trẻ tự phát ra hay tự bắt chước. Việc khen thưởng và động viên bằng hành động (vuốt ve, xoa đầu, ôm vào lòng, cười hài lòng) hay bằng lời nói ( khen ngợi) là điều quan trọng, cần tiến hành thường xuyên trong việc tập cho trẻ các hành vi bắt chước.
Thường trẻ thích bắt chước tiếng súc vật (gà gáy, chó sủa …) tiếng xe cộ, máy bay … trước khi nói được. Hoạt động này, nếu có điều kiện nên diễn ra với sự tham gia của các trẻ khác hay với các người thân trong gia đình – Bố me, anh chị cùng tham gia, cùng phát âm (trong những trò chơi) để trẻ được kích thích, khích lệ phát ra lại các âm thanh đã nghe được.
Ta hãy hình dung một người nước ngoài đến Việt Nam, hay khi đi ra nước ngoài mà không biết một ngoại ngữ nào, điều đó cũng giống như một đứa trẻ, lớn lên giữa một biển âm thanh, nghe được tất cả nhưng không hiểu đó là gì! Vì thế trẻ phải được tạo điều kiện để được lắng nghe, và được giải thích với những hình ảnh cụ thể, sinh động.
Khi ta nghe từ “mèo” ta có ngay hình ảnh một con thú nhỏ, có bộ lông mịn, hai tai nhọn, đôi mắt long lanh, cái đuôi ngoe nguẩy, và tiếng kêu meo meo rất đặc trưng. Đó chính là những ảnh có trong tâm trí của ta, do đã được ghi nhận qua nhiều lần tiếp xúc với con mèo thực. Tuy nhiên, cũng có những con thú đã tuyệt chủng như khổng tượng, khủng long… nhưng khi nhắc đến các con thú này, ta vẫn có được những hình ảnh của chúng, do đã được xem qua trên phim ảnh, trong các câu chuyện có hình ảnh minh họa … Vì vậy, đó cũng là một phương tiện giúp cho trẻ hình thành được những hình ảnh trong tâm trí, mà ta gọi đó là những hình ảnh trí tuệ (mental pictures). Tuy nhiên, để làm được việc ghi nhận những hình ảnh, gắn liền nó với một danh từ nào đó, thì khả năng trí tuệ của trẻ phải phát triển đến một trình độ nhất định, và điều đó chỉ có thể có được qua tập luyện.
Ta nên biết rằng trẻ nhỏ dưới 1 tuổi ít khi nhìn theo một vật đang rời xa khỏi tầm mắt của chúng, vì với trẻ, hình ảnh đó không còn tồn tại nữa. Để tập cho trẻ khái niệm tồn tại, thì một trò chơi đơn giản mà rất nhiều bố mẹ đã từng chơi, đó là trò “ú òa” hay trốn tìm. Bố mẹ sẽ dùng tay hay cái quạt giấy, bìa sách, cái gối, cái mền.. che mặt mình lại, dấu người mình đi hay che một vật nào đó, rồi mở ra cho trẻ thấy, rồi lại che đi … điều này được lập đi lập lại, và sẽ tạo cho trẻ một nhận thức về sự tồn tại.
Từ khả năng này, cần phải tập cho trẻ phân biệt sự khác nhau giữa các vật, bằng cách cho trẻ chơi (tiếp xúc) với các vật, không chỉ đơn thuần là những món đồ chơi, mà có thể đó là những vật thực (trái banh, cái muỗng, cái ly, cái bàn chải …. ) trẻ có thể cầm, nắm ,đập, xé, nhai thử … Từ đó trẻ sẽ khám phá ra sự khác biệt về cảm giác, trọng lượng, âm thanh, mầu sắc … Và khi trẻ đang khám phá, thì ta có thể gọi tên các vật đó, nhiều lần trẻ sẽ có khái niệm, biết được món đồ đó, và có thể nói lại vào một thời điểm thích hợp.
Tiến trình can thiệp cho trẻ Chậm nói là một chuỗi các hoạt động kéo dài từ 6-12 tháng hay hơn nữa, vì vậy sự kiên nhẫn và lạc quan là điều quan trọng nhất.
Chuyên viên Nguyễn Thị Tuyết Nhung